Referat opracowała: Małgorzata Gaździńska

Na podstawie ostatnich międzynarodowych badań na 10 000 dzieci 4-5 to dzieci z autyzmem. Przy czym zaburzeniami tymi dotknięci są trzy do czterech razy częściej chłopcy niż dziewczęta. W Polsce liczbę osób z autyzmem określa się na około 20 tysięcy. Nadal dziś nie ma, mimo wieloletnich badań, jednoznacznego i ostatecznego wyjaśnienia, co może być przyczyną występowania autyzmu. Pewnym jest jedynie to, że dzieci takie powinny być jak najwcześniej poddane terapii oraz odpowiedniej edukacji. Zdolności intelektualne dzieci z autyzmem są bardzo zróżnicowane. Sięgają od upośledzenia umysłowego aż do normalnej inteligencji. Zdarza się, że wykazują zadziwiające uzdolnienia muzyczne, matematyczne, w dyscyplinach technicznych, a także w innych dziedzinach i tym bardziej wczesna diagnoza jest wskazana.

Początkowo dzieci z autyzmem nie rozumieją kierowanych do nich gestów, uśmiechu, nawet prostych słów. Głębokie zaburzenia komunikacji czynią je początkowo niezdolnymi do nawiązywania normalnych kontaktów z innymi osobami, również rodzicami. Później często nadal zamykają się w sobie. Każda zmiana w ich otoczeniu – w domu, klasie, na korytarzu - denerwuje je, ponieważ przez to dane środowisko staje się dla nich jeszcze mniej zrozumiałe. Czasami próby wyjaśnienia jakiejś sytuacji, jakiejkolwiek ingerencji, doprowadzają do gwałtownych wybuchów złości. Upór i ogromne przekonanie dziecka autystycznego o słuszności swoich racji, przekreśla pozornie starania rodzica czy nauczyciela mającego na celu osiągnięcie określonych efektów.

Dziecko autystyczne często sprawia kłopoty wychowawcze. Słowne pojedynki nierzadko przekształcają się nawet w bójki. Chociaż sytuacje te prowokuje zazwyczaj samo dziecko, to jednak winą zawsze obarcza kolegów. Ci, odpierają kłamstwa i tym, wzbudzają w nim złość i histerię. Reakcją na to zachowanie zwykle początkowo jest płacz, a potem zamknięcie się w sobie, które od kilku minut może się przeciągać do kilku godzin. Musimy pamiętać wtedy, że taka reakcja jest dla takiego dziecka czymś normalnym. Stefańska – Kler przestrzega:

„Nie traktujcie kłopotów z zachowaniem jak sprawy osobistej. Autystyczna osoba o wysokich możliwościach nie jest manipulatorem ani schematycznym człowiekiem, który próbuje utrudnić wszystkim życie. Złe zachowanie zwykle wynika z wysiłku, aby przetrwać doznania, które są przykre, dezorientujące lub przerażające. Ludzie z autyzmem są z powodu swojego upośledzenia egocentryczni. Większość z nich ma problemy z rozszyfrowaniem reakcji innych. Nie są oni zdolni do prawdziwej świadomej manipulacji społecznej innymi ludźmi.”

Każde dziecko wymaga zindywidualizowanego podejścia, każde ma inne problemy. Jedno może w nieskończoność liczyć wszystko, co tylko możliwe – kwiatki na tapecie, książki na półce, gwiazdki na bluzce. Inne gromadzi małe przedmioty, wydaje monotonne dźwięki. Jeszcze inne nie chce rozmawiać, nie słyszy próśb, nie można nawiązać z nim w żaden sposób kontaktu. Nie oznacza to, że takie dzieci nie obowiązują żadne prawa, że nie mają obowiązków. One muszą pracować w miarę swoich możliwości. Zadania dla nich powinny być tak dobrane, aby nie burzyły ich dotychczasowego porządku. Jeżeli przychodzi taka potrzeba mogą też być użyte, jakieś środki dyscyplinarne. W przypadku dzieci autystycznych najlepiej sprawdza się dyscyplina pozytywna poprzez zachęty i nagradzanie. Ma ona o wiele większą wartość od negatywnej. Jeśli stosujemy kary, muszą one być w jak największym stopniu logiczną, naturalną konsekwencją czynu np. nabałaganiłeś – posprzątaj. Jeżeli dziecko nie będzie widziało jasno związku między jednym działaniem, a drugim, uzna, że dzieje mu się krzywda i zamknie się w sobie. Najlepiej byłoby tak zmieniać sytuację, aby uniknąć problemów. Gdy jednak pewnych zachowań nie udaje się zmodyfikować, trzeba je zaakceptować. W związku z nie-zwyczajną sytuacją wychowywania dziecka autystycznego, możemy sobie pozwolić na nie-zwyczajne rozwiązania, które być może zaskoczą niektórych lub wydadzą się dziwne. Ważne jest, aby nasz uczeń jak najszybciej zapomniał o stresującej go zmianie, sytuacji czy wypowiedzi i aby jak najszybciej włączył się do pracy.

Renata Stefańska - Klar podaje następujące ogólne zasady postępowania z dzieckiem autystycznym:

1. W żaden sposób nie szkodzić!
2. Zmniejszać dolegliwości i łagodzić cierpienie
3. Adekwatnie pomagać w zaspokojeniu indywidualnych potrzeb terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych, min. przez oddziaływanie w sposób zróżnicowany, za pomocą metod i technik uwzględniających dynamikę zmian w możliwościach i potrzebach rozwojowych.
4. Indywidualizować swoje podejście by zwiększyć efektywność terapii oraz komfort pacjenta/ucznia.
5. Podejmować wyzwania wynikające z niepowtarzalności pacjenta/ucznia oraz systemu w jakim żyje.
6. Umożliwiać wyzwolenie i rozwój indywidualnego niepowtarzalnego potencjału pacjenta/ucznia.
7. Chronić, zapobiegać i zapewniać bezpieczeństwo osoby pacjenta/ucznia i jej rozwoju
8. Demonstrować i promować wartości pozytywne, cele i standardy, nadając kierunek rozwoju pacjenta/ucznia oraz budzić entuzjazm i nadzieję umożliwiając jego transgresję.

Zasady bardziej szczegółowe zostały sformułowane w następujący sposób:

1. Pracuj z osobą a nie z objawami lub zachowaniami: kontaktuj się jak z osoba i w taki sposób, w jaki sam chciałbyś być traktowany. Np. stosuj zrozumiały, lecz nie zubożony repertuar środków komunikacji wobec osoby: pytaj, uzgadniaj, wymagaj, zachęcaj do samoobserwacji, dziel się spostrzeżeniami, tłumacz swoje zamiary, negocjuj i ucz negocjować, przekonuj, mów o tym co musi zostać wykonane bez jej zgody i wykonuj to, wyrażaj zadowolenie i niezadowolenie, radość, smutek i rozczarowanie, żartuj, przepraszaj, proś, żądaj, ciesz się, obrażaj się, przebaczaj; nazywaj te stany i wyjaśniaj czego dotyczą oraz co oznaczają.
2. Unikaj zadawania bardzo długich pytań. Staraj się być tak konkretną/ym, jak to tylko możliwe we wszystkich rozmowach z uczniami.
3. Wzrost niezwykłych lub trudnych zachowań prawdopodobnie sygnalizuje wzrost stresu. Czasami stres jest wywołany poczuciem utraty kontroli. Często stres obniży się tylko wtedy, gdy uczeń opuści stresogenne środowisko. Jeśli to nastąpi, program powinien zakładać pomoc uczniowi powracającemu lub zostającemu w stresującej sytuacji. Jeśli to nastąpi, przydatne być może „bezpieczne miejsce” lub „bezpieczna osoba”.
4. Stosuj i interpretuj język dosłownie. Dopóki nie poznasz możliwości jednostki powinieneś unikać: o idiomów (np.: „Strzelaj”), podwójnych znaczeń (większość dowcipów je ma), sarkazmu (np. Mówienia:„Świetnie! Teraz upaćkałeś cały stół!”), przezwisk, “ksywek” i zdrobnień imion
5. Pamiętaj, że wyraz twarzy i inne tego typu wskazówki mogą nie działać. Większość ludzi z autyzmem ma trudności z czytaniem „z twarzy” i interpretacją języka ciała.
6. Jeśli uczeń wydaje się nie być zdolnym do opanowania zadania, podziel je na mniejsze partie albo przedstaw je na wiele różnych sposobów (wizualnie, fizycznie, werbalnie).
7. Unikaj przeładowania słowami. Mów jasno. Używaj krótszych zdań, jeśli zauważysz, że uczeń cię nie rozumie. Chociaż pewnie nie ma problemu ze słuchem i koncentruje się na twej wypowiedzi, może mieć trudności w zrozumieniu jej sedna oraz identyfikacją głównego przesłania twojej przemowy.
8. Przygotuj ucznia na zmiany takie jak zebranie, zmiana nauczyciela, zmiana programu. Użyj napisanego lub obrazkowego planu, aby go na to przygotować.
9. Strategie radzenia sobie ze złym zachowaniem są skuteczne, ale jeśli są źle zastosowane, wprowadzają zachowania automatyczne i zbliżone do reakcji robota, powodują tylko krótkotrwałą zmianę w zachowaniu albo wywołują jakąś formę agresji. Używajcie pozytywnej i chronologicznej, dostosowanej to wieku procedury behawioralnej.
10. Bardzo ważne jest konsekwentne traktowanie oraz jednakowe oczekiwania ze strony wszystkich.
11. Miej świadomość, że normalna wizualna lub słuchowa „zawartość” otoczenia może być spostrzegana jako zbyt mało lub zbyt wiele stymulacji. Na przykład strumień fluorescencyjnego światła bardzo rozprasza niektórych ludzi z autyzmem. Pomyśl o środowiskowych zmianach tj. o pozbyciu się „szumu” wzrokowego w pomieszczeniu albo o wprowadzeniu zmiany w siedzeniu na lekcji, jeśli uczeń nie jest zadowolony lub rozprasza się w klasie.
12. Jeśli twój uczeń używa powtarzających się werbalnych argumentów albo tego typu pytań musisz przerwać to, co może przeistoczyć się w stałą litanię. Ciągłe reagowanie na to i logiczny sposób przekonywania rzadko przerywają takie zachowanie. Przedmiot sprzeczki lub pytanie nie zawsze jest powodem, który go/ją zdenerwował. Częściej potok słów lub powtarzanie pytania jest sposobem przekazania poczucia utraty kontroli lub niepewności związanej z kimś lub czymś w środowisku. Spróbuj poprosić go lub ją o zapisanie pytania, argumentu lub pretensji. Potem napisz swoją odpowiedź. To zwykle uspokaja go i zatrzymuje powtarzanie. Jeśli to nie poskutkuje, napisz sam jego (jej) pytanie lub argument poproś go o napisanie logicznej odpowiedzi (może pomyśli o tej, której ty byś udzielił/a). To może pomóc przerwać eskalację werbalnego wymiaru argumentu czy pytania i dać im lepszy społeczny sposób, aby wyrazić frustrację oraz lęk. Inny sposób to odgrywanie ról w powtarzanej sprzeczce lub pytaniu, gdy ty odgrywasz jego a on odpowiada za ciebie.
13. Skoro uczniowie z autyzmem mają różne problemy z porozumiewaniem się, nie polegaj na ich zdolności przekazywania rodzicom wiadomości o tym, co się dzieje w szkole, chyba że jesteś pewien/na, że uczeń posiada już tę zdolność. Nawet wysłanie do domu przypomnienia może nie zadziałać. Uczeń może zapomnieć je oddać albo może je zgubić w drodze do domu. Najlepiej często dzwonić do rodziców do czasu aż uczeń rozwinie zdolność samodzielnego przekazywania informacji. Częsta i dokładna komunikacja między rodzicami a nauczycielem jest bardzo ważna.
14. Jeśli trzeba w klasie dobrać się w pary to albo losujcie numery albo używajcie innych arbitralnych sposobów. Możecie poprosić szczególnie miłego ucznia o wybranie ucznia z autyzmem przed losowaniem. Uczeń z autyzmem najczęściej zostaje bez pary. Nie jest to najlepsze, ponieważ najbardziej skorzystałby pracując z partnerem.
15. Nie zakładajcie niczego, gdy sprawdzacie poziom zdolności. Na przykład uczeń z autyzmem może być mistrzem w algebrze, ale nie potrafi wydać reszty. Albo może mieć super pamięć o książkach, które przeczyta, mowach, których słuchał albo o statystykach sportowych, ale może nie pamiętać żeby przynieść ołówek na lekcję - nierówny rozwój zdolności to zwiastun autyzmu (- Bądź pozytywnie nastawiony, - Bądź kreatywny, - Dostosowuj się do sytuacji).

Bibliografia

1. GałkowskiT., Dziecko autystyczne w środowisku rodzinnym i szkolnym, WSiP, Warszawa 1995.
2. Lemieszko A., Radzenie sobie z autyzmem w codziennym życiu, Autyzm.pl
3. Stefańska - Klar R., „Tworzenie programu szkolnego dla uczniów z autyzmem” (w): Świat Autyzmu, nr 3, Jesień 2001
4. Stefańska - Klar R., Ogólne zasady pracy z osobą autystyczną.
5. Szatanik E., Co to jest autyzm? Autyzm.pl